ГКУ "Национальный архив РС(Я)"
Олонхо саха олоҕун философията
2005 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр, ЮНЕСКО олоҥхону аан дойду култууратын биир саамай чаҕылхай шедеврынан биллэрбитэ. Нөҥүө сылыгар СӨ бэрэсидьиэнин 3036 №-дээх Ыйааҕынан 2006 сыл сэтинньи 15 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сэтинньи 25 күнэ Олоҥхо күнүнэн биллэриллибитэ.
Бүгүн Cаха сиригэр олоҥхо күнэ бэлиэтэнэр. Олоҥхо - саха омук былыргы дьыллартан өбүгэлэриттэн бигэнэн кэлбит түһүүлээх-тахсыылаах олоҕун хоһуйан кэлбит тылынан уус-уран хоһуйуута буолар. Сырдык уонна хараҥа, Айыы уонна абааһы аймахтара утарыта турууларын, киирсиилэрин туһунан уостан уоска бэриллэн кэлбит уус-уран айымньы.
Саха олоҥхотугар Киһи модун санаатын, күүһүн-күдэҕин, кыаҕын, Айыы аймаҕын араҥаччылыыр үрдүк аналын хоһуйуу көстөр.
«Дьулуруйар Нюргун Боотур».
Худуоһунньук: Сивцев Эллэй Семенович.
Худуоһунньук: Сивцев Эллэй Семенович.
Олоҥхо кээмэйинэн саамай улахан уус-уран айымньы, 36 тыһыынча строкаҕа тиийэ буолар. Олоҥхону олоҥхоһуттар, сээркээн сэһэнньиттэр 3 күннээх түүн толоруохтарын сөп. Оннук улуу ааттаах-суоллаах олоҥхоһуттарынан буолаллар: Т.В. Захаров – Чээбий (1931 с.), Н.А. Абрамов – Кынат (1941 с.), Д.М. Говоров (1943 с.) уо.д.а. Аҕа Дойду сэриитин иннинэ 400-чэ олоҥхоһут баара биллэр, ол гынан баран, норуот тылынан уус-уран айымньыта буолан, сурукка киирбэккэ, уостан-уоска бэриллибэккэ кинилэр айымньылара сорохторо сүтэн-симэлийэн хаалбыттар.
Олоҥхоҕо үс дойду көстөр - Үөһээ Дойду, Орто Дойду уонна Аллараа Дойду. Бу үс дойдуну Аал Луук Мас ситимниир, кини тамырдара Аллараа Дойдуга тиийэллэр, сэбирдэхтэрэ Орто Дойдуга сайдаллар, оттон салаалара үөһэ Хайаҕа, Үөһээ Дайдуга олорор Айыыларга тиийэллэр. Олоҥхо сүрүн геройа - Бухатыыр үс дойдунан сылдьан кырдьык иһин охсуһар.
Олоҥхоҕо үс дойду көстөр - Үөһээ Дойду, Орто Дойду уонна Аллараа Дойду. Бу үс дойдуну Аал Луук Мас ситимниир, кини тамырдара Аллараа Дойдуга тиийэллэр, сэбирдэхтэрэ Орто Дойдуга сайдаллар, оттон салаалара үөһэ Хайаҕа, Үөһээ Дайдуга олорор Айыыларга тиийэллэр. Олоҥхо сүрүн геройа - Бухатыыр үс дойдунан сылдьан кырдьык иһин охсуһар.
Аал Луук Мас.
"Олонхо".
Худуоһунньук: Степанов Тимофей Андреевич.
"Олонхо".
Худуоһунньук: Степанов Тимофей Андреевич.
Олоҥхону биир киһи театра дииллэр, тоҕо диэтэххэ хас да жанр киирэр (остуоруйа, тойук, оһуохай уо.д.а.)
Олоҥхоһут олорон эрэ тута хоһуйар. Манна саха киһитэ муҥура суох киэҥ далааһыннаах айар, толкуйдуур талааннааҕа көстөр. Атын атын уобараһы тус-туспа куолаһынан кэпсиир, кылыһахтыыр. Улуу олоҥхоһуттар төгүрүк сыл устата ыҥырыыга сылдьан олоҥхолууллара.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбыгар саха уус уран тылынан айымньыларын (олоҥхо, норуот ырыалара, хоһооннор, тойуктар уо.д.а.) сүрүн докумуоннара Норуот айымньытын дьиэтин фондатыгар (Ф.Р-607) харалла сытар. Олоҥхону уонна ырыалары сүрүннээн саха норуотун айымньытын хомуйааччылара, кыраайы үөрэтээччилэр, саха тылын уонна фольклорун утумнаан хомуйбут дьоннор – Дьячковскай-Боло С.И., Сивцев Д.К., Новгородов И.И., Попов П.Н., Саввинов А.А. уо.д.а. хомуйбуттара. Норуот айымньытын дьиэтин үлэһиттэрэ 1936-1966 сылларга сыралаах үлэни ыыппыттара, олоҥхоһуттартан уонна ырыаһыттартан суруйбут матырыйаалларын фондаҕа киллэрбиттэрэ. Национальнай архыып араас фондаларыгар барыта 6 олоҥхо харалтаҕа баар:
1. “Төлөн хара аттаах Төрүөт Бэргэн” (Суруйааччы Н.П.Старостин), 1966 сыл, 107 с.
2. “Куруубай хааннаах Кулун куллустуур” (Суруйааччы И.Г.Теплоухов-Тимофеев), 1955 сыл, 366 с.
3. “Айдаан буурай бухатыыр” (Суруйааччы К.Д.Софронов), 1940 с., 5 с.
4. “Оҕо улуу Ньургун бухатыыр” (Суруйааччы Н.И.Степанов), 1940 с., 38 с.
5. “Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох” (Суруйааччы П.П.Петров), 1940 с., 12 с.
6. “Железо-стальной Богатырь” (Ааптар М.Н.Тимофеев-Терешкин, сахалыыттан тылбаастаабыта А.Ольхон), 1940 с., 11 с.
СӨ Национальнай архыыбын Сэдэх докумуоннарын ахсааныгар киирбит (архыып Экспертнай-методическэй комиссиятын быһаарыыта (протокол № 4, Ахсынньы 12, 2014 сыл) П.А. Ойуунускай илиинэн суруйбут "Туйаарыма Куо" олоҥхото буолар. Бу айымньыны ааптар бэйэтэ 1930 сыллаахха суруйбута.
1. “Төлөн хара аттаах Төрүөт Бэргэн” (Суруйааччы Н.П.Старостин), 1966 сыл, 107 с.
2. “Куруубай хааннаах Кулун куллустуур” (Суруйааччы И.Г.Теплоухов-Тимофеев), 1955 сыл, 366 с.
3. “Айдаан буурай бухатыыр” (Суруйааччы К.Д.Софронов), 1940 с., 5 с.
4. “Оҕо улуу Ньургун бухатыыр” (Суруйааччы Н.И.Степанов), 1940 с., 38 с.
5. “Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох” (Суруйааччы П.П.Петров), 1940 с., 12 с.
6. “Железо-стальной Богатырь” (Ааптар М.Н.Тимофеев-Терешкин, сахалыыттан тылбаастаабыта А.Ольхон), 1940 с., 11 с.
СӨ Национальнай архыыбын Сэдэх докумуоннарын ахсааныгар киирбит (архыып Экспертнай-методическэй комиссиятын быһаарыыта (протокол № 4, Ахсынньы 12, 2014 сыл) П.А. Ойуунускай илиинэн суруйбут "Туйаарыма Куо" олоҥхото буолар. Бу айымньыны ааптар бэйэтэ 1930 сыллаахха суруйбута.
П.А. Ойуунускай “Туйаарыма Куо” илииннэн суруллубут айымньыта
От ыйын 29 күнэ 1929 сыл. Илииннэн суруйуу.
НА РС(Я). Ф.Р-57. Оп.1. Д.671. Л.1.
НА РС(Я). Ф.Р-57. Оп.1. Д.671. Л.1.
Абрамов Николай Алексеевич-Кынат Ньукулай
(1861—1941)
Олоҥхоһут тылыттан 3 олоҥхо суруллубута:
«Көҥүл Буурай»
«Ньургун Бөҕө»
«Харалаан Мохсоҕол»
Николай Алексеевич Абрамов – Кынат 1861 с. Мэҥэ Хаҥалас (урут Илин Хаҥалас уонна Мэҥэ диэн икки тус-туһунан улуустар этэ), улууһугар 2-с Наахара нэһилиэгэр быстар дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Аҕата Алексей Яковлевич Абрамов, ааттыын Балыксыт Бакыныар диэн дьадаҥы киһи, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан дьиэ кэргэнин иитэн олорбут. Ийэтэ Биэрэ, Мэҥэ улууһун Алтаныттан төрүттээх Макаровтар кыыстара, Ньоҕорулла уонна Өлүөс диэн Мэҥэ Алтаныгар киэҥник биллибит ойууттар балтылара.
Бэрт кылгас кэмҥэ биэс олоҥхону суруйбутун киһи сөҕө саныыр. Ол курдук олоҥхоһут биир дойдулааҕа П.Т.Степанов «Ньургун Бөҕө» диэн рукописнай тиэксэ 21318 хоһоонунан формалаах олоҥхону толору суруйбута. И.Н.Васильев 18420 строкалаах «Көҥүл Буурай» олоҥхону сурукка-бичиккэ тиспит. Кынат олоҥхолоруттан бастыҥ, кээмэйинэн да бөдөҥ «Харалаан Мохсоҕол» буолар. Бу олоҥхону Г.Е.Ефремов суруйбута тиэксин кээмэйэ 445 лиистээх, хоһоонун строката 18420 буолбут балачча улахан олоҥхо эбит. Бу ахтыллыбыт үс олоҥхо Н.А.Абрамов репертуарыгар бэрт бигэтик киирбиттэр. Кынат «Олоҥхоһут анкетататыгар» даҕаны, фольклористарга, дьоҥҥо даҕаны мэлдьи бу олоҥхолору өрө тутан бэлиэтээн суруйтарар, олоҥхо дьоро киэһэлэригэр толорор эбит. Олоҥхоһут устар ууну сомоҕолуур уран тыл ууһа буолан, тута хоһуйан ыллыыр ураты дьоҕурдааҕа. Үксүн аныгы олоҕу, советскай былаас ситиһиилэрин, холхуос үлэтин-хамнаһын уустаан-ураннаан хоһуйбута. Н.А.Абрамов – Кынат 1941 с. атырдьах ыйын маҥнайгы күннэригэр орто туруу дойдутуттан букатыннаахтык барбыта. Ол да буоллар, олоҥхоһут бэрт кылгас кэмҥэ үлүмнэһэн үлэлээн, үс толору, икки быстах олоҥхолорун, уус-уран өттүнэн сиппит-хоппут ырыаларын-тойуктарын, норуокка киэҥник биллэр остуоруйаларын суруйтаран хаалларбыта, норуот талба талааннааҕын быһыытынан аатын-суолун үйэтиппитэ.
Бэрт кылгас кэмҥэ биэс олоҥхону суруйбутун киһи сөҕө саныыр. Ол курдук олоҥхоһут биир дойдулааҕа П.Т.Степанов «Ньургун Бөҕө» диэн рукописнай тиэксэ 21318 хоһоонунан формалаах олоҥхону толору суруйбута. И.Н.Васильев 18420 строкалаах «Көҥүл Буурай» олоҥхону сурукка-бичиккэ тиспит. Кынат олоҥхолоруттан бастыҥ, кээмэйинэн да бөдөҥ «Харалаан Мохсоҕол» буолар. Бу олоҥхону Г.Е.Ефремов суруйбута тиэксин кээмэйэ 445 лиистээх, хоһоонун строката 18420 буолбут балачча улахан олоҥхо эбит. Бу ахтыллыбыт үс олоҥхо Н.А.Абрамов репертуарыгар бэрт бигэтик киирбиттэр. Кынат «Олоҥхоһут анкетататыгар» даҕаны, фольклористарга, дьоҥҥо даҕаны мэлдьи бу олоҥхолору өрө тутан бэлиэтээн суруйтарар, олоҥхо дьоро киэһэлэригэр толорор эбит. Олоҥхоһут устар ууну сомоҕолуур уран тыл ууһа буолан, тута хоһуйан ыллыыр ураты дьоҕурдааҕа. Үксүн аныгы олоҕу, советскай былаас ситиһиилэрин, холхуос үлэтин-хамнаһын уустаан-ураннаан хоһуйбута. Н.А.Абрамов – Кынат 1941 с. атырдьах ыйын маҥнайгы күннэригэр орто туруу дойдутуттан букатыннаахтык барбыта. Ол да буоллар, олоҥхоһут бэрт кылгас кэмҥэ үлүмнэһэн үлэлээн, үс толору, икки быстах олоҥхолорун, уус-уран өттүнэн сиппит-хоппут ырыаларын-тойуктарын, норуокка киэҥник биллэр остуоруйаларын суруйтаран хаалларбыта, норуот талба талааннааҕын быһыытынан аатын-суолун үйэтиппитэ.
Степанов Николай Иванович - Ноорой уола
(20.05.1897—06.01.1975)
Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. 1939 сылтан СССР суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ. Бааһынай Догдоҕон нэһилиэгэр, Илин Хаҥалас улууһугар төрөөбүтэ. Аатырбыт олоҥхоһуттар Петр Назаров уонна Ырыа Маппыан холобурдарынан олоҥхону толорон, айар үлэтин саҕалаабыта. Холхуоска тимир ууһунан үлэлээбитэ. Н. Степанов Саха сиригэр бастакынан улуустааҕы драматическэй куруһуок тэрийбитэ. "Ала Туйгун" уонна "Оҕо Туйгун" олоҥхолор матыыптарынан туруоруллубут испиктээктэринэн коллектив хаста да оройуоннай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи искусство самодеятельностарын көрдөрүүлэригэр кыттыбыта. 1952 сылтан ССКП чилиэнэ буолбута. Н. Степанов - холхуос үлэтин туһунан, тыа сирин олохтоохторун үөрүүтүн, дьолун туһунан ырыалары уонна импровизация-поэмалары суруйбута. Кини "Норуот геройа" диэн тойугу Саха Сириттэн бастакы космонавт Юрий Гагарин туһунан суруйбута. СССР суруйааччыларын иккис Бүтүн Сойуустааҕы съеһин дэлэгээтэ.
Бурнашев Иннокентий Иванович — Тоҥ Суорун
(1868—1945)
Тоҥ Суорун Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар төрөөбүтэ. Биллиилээх олоҥхоһут, тыл уһуйааччыта этэ. Кини 1939 сыллаахха ССРС суруйааччылар сойуустарыгар киирбитэ.
Кини 10 олоҥхону, 20-чэ кэриҥэ норуот сэһэннэрин, 30-ка биллиилээх норуот кэпсээннэрин билэрэ уонна толороро. Саха суруйааччыларын бастакы конференциятын иннинэ (1934 сыл ахсынньыта) И. Бурнашев-Тоҥ Суорун "Дыырай Бухатыыр" диэн олоҥхотун суруйбута.
Олоҥхоһут айымньытыгар, норуот кэпсээннэригэр хайаан да баар өйдөбүллэри көрдөрөр.
И. Бурнашев патриотическай ырыалара 1945 сыллаахха тахсыбыт сэрии туһунан "Кырдьык кыайар" ырыата норуот кэпсээннэрин хомуурунньугар киирбитэ.
Кини 10 олоҥхону, 20-чэ кэриҥэ норуот сэһэннэрин, 30-ка биллиилээх норуот кэпсээннэрин билэрэ уонна толороро. Саха суруйааччыларын бастакы конференциятын иннинэ (1934 сыл ахсынньыта) И. Бурнашев-Тоҥ Суорун "Дыырай Бухатыыр" диэн олоҥхотун суруйбута.
Олоҥхоһут айымньытыгар, норуот кэпсээннэригэр хайаан да баар өйдөбүллэри көрдөрөр.
И. Бурнашев патриотическай ырыалара 1945 сыллаахха тахсыбыт сэрии туһунан "Кырдьык кыайар" ырыата норуот кэпсээннэрин хомуурунньугар киирбитэ.
Васильев Сергей Степанович-Борогонский
1907-1975
«Эрчимэн Бэргэн»;
«Үөлэн Хардааччы» (Юелэн Хардааччы);
«Күн Эрили» (Кюн Эрили);
«Айыы Дьурастай» (Айыы Джурастай);
«Батастаан Баатыр».
Суруйааччы, публицист, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, П.А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин литературнай бириэмийэтин лауреата.
Сергей Степанович Васильев-Борогонскай 1907 сыл балаҕан ыйын 12 (25) күнүгэр билиҥҥи Уус-Алдан улууһун Суотту нэһилиэгэр элбэх оҕолоох, дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини сэрии кэннинээҕи айымньыларыгар сүрүн тиэмэтинэн саха норуотун үлэтэ-хамнаһа, үтүө санаалара буолбута. Васильев-Борогонскай айар үлэтэ фольклорга чугас, элбэх үлэтэ нууччалыы уонна СССР норуоттар тылларынан тылбаастаммыттара.
Сергей Степанович Васильев-Борогонскай 1907 сыл балаҕан ыйын 12 (25) күнүгэр билиҥҥи Уус-Алдан улууһун Суотту нэһилиэгэр элбэх оҕолоох, дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини сэрии кэннинээҕи айымньыларыгар сүрүн тиэмэтинэн саха норуотун үлэтэ-хамнаһа, үтүө санаалара буолбута. Васильев-Борогонскай айар үлэтэ фольклорга чугас, элбэх үлэтэ нууччалыы уонна СССР норуоттар тылларынан тылбаастаммыттара.
Васильев Сергей Степанович
“Күн Эрили” олонхотуттан быһа тардан
Олонхо 123 лиистээх.
1959 г. Бэчээтинэй сурук.
Редакторской көннөрүүлэр бааллар.
НА РС(Я). Ф.Р-1081. Оп.5. Д.93.
Олоҥхо – саха норуотун олоҕун, култууратын, тылын, өйүн-санаатын сүрүн тирэҕэ. Кини саха киһитин кутун-сүрүн түстүүр, өбүгэ үгэстэрин, тыл баайын харыстыыр. Былыргы историяны, мифологияны кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэр, хорсун санааны, үтүө майгыны иитэр. Олоҥхо – ырыа, хоһоон, тойук дириҥ искусствота уонна ЮНЕСКО-нан биллибит Аан дойду улуу айымньыта. Билиҥҥи кэмҥэ норуот духуобунай күүһэ буолар, ыччаты төрөөбүт төрүт култууратыгар угуттуур.
Свяжитесь с нами
Национальный архив РС (Я)
ул. Дзержинского, д. 41, г. Якутск, 677000
